Chin/Lai mi tthanchonak a dontu le kan sining thlen a herh mi by Salai Za Ceu Lian
Dear Dawtmi Chin miphun hawi hna,
Miphunpi pakhat le rampi pakhat a tthanchonak ding ah hin lungput aa thlen i fimthiamnak in kan tthancho lawng ah kan ram le kan miphun hi a tthang cho ve lai ti hi cu el awk ttha lo asi. Cu ruangahcun, America ram i an upat bik mi Presidents lak ah aa tel ve mi John F. Kennedy nih America ram mipi hna sin ah bia a rak cah mi hna lak ah a tu chun tiang roling biattha a rak chimh mi hna cu, "America ram nih zei dah a ka tthat hnemh lai ti mi kha nangmah le nangmah i hal lo in or ruat lo in, nangmah tu nih America ram caah zeidah ka tthat hnemh khawh hnga ti tu hi ruat deuh" ti mi bia a rak chim mi nih America mipi lungput a thlen hna i, a tu chun ni tiang ah America miphun pawl nih an ruahnak ah a um mi cu mi bochan nak lungput si lo in mah le mah i bochannak lungput tu hi a lut. Mah le mah i bochannak lungput a um hnu cun, kan pawcawmnak le khuasak tintuk nak ah kan mah kan i bochan pin ah, midang nih bawmh cu kan duh ti lo i kan mah tu nih midang bawmhchanh tu kha kan i ruahchhanh deuh. Laimi zong kutke tlamtling Pathian nih a kan pek ve i, ziah kan miphun le ram tthachonak caah kan mah miphun i bochan lo in miphundang kan i bochan peng hnga, u le nau hna?
A cung i ka langh ter ban tuk in, kan mah Chin miphun zong nih kan ram le kan miphun a tthanchonak ding ahcun zei dang nak in a biapi bik mi cu kan thinlungput kan i thlen hi asi. Kan mah le kan mah kan i bochan a hau. Refugee dir hmun in ramkip kan phan hna i, an ram ah khuasa ding in a kan cohlang tu ram hna nih an kan zohkhenh ning a ttha i kan i lunghmuih ngai hna. A si nain, kei nih cun, a dam ko mi le kutke tlamtling a ngei ko mi le an mah ban tuk in rianttuankhawh nak thazang le fimthiamnak a ngei ko mi nih cun, mi ramdang cozah nih bawmhnak kan ngah mi te hna uanthlar ngai in kan um hi cu ka duh lo tuk mi le ka uar lo tuk mi lungput asi. Mi nih bawmh chawm mi dirhmun kan um lio ah, kan chungkhar zohkhenh cu chim lo, zei din dah a harsa mi kan chungkhat le kan Chinram cu kan bawmh khawh ti hnga? U le nau hna, kan miphun nih mah kutke te in aa dir kamh kho mi kan si nak le kan mah le kan mah kan i bochan ding hi biatak te in kan lungput ah ngei hram hna uh sih ti hi biacah kan duh hna.
Laimi kan sining ka zoh tik ah hin kan mah sining ai in aa san ter ngai mi le aa uah ngai mi tampi kan um. Kan cawn mi a tlawm ruang le kan hmuh mi a tlawm ruang ah miphundang sining hi kan uar hlei tuk hna a si i, kan mah miphun cung lila ah kan i uah hi a si hnga maw ti hna hi ka ruat ngai tawn. A tu chun ni tiang ahcun, Pathian dawtnak in kan laimi sin kaa kawmh lawng si lo hin, miphundang English (Mirang pawl) le miphundang deuh he zong hin kaa kawm ngaingai. An sining hi ka zoh ve hna. Kan hawi le chung ah hin Ph.D thah cawk lo zong an um, vawleicung ngeihchiah chawva lei in mirum le millions in a ngei mi hna zong an um. A si nain, an thilhruk le an nunzia le an hawiherh ka zoh hna ah hin mi uah le miruam kai hi an um lo ti awk tluk khi an si. Zeitluk mirum le millionare hmanh nih Jean bawngbi chia te he an hei um i an hei kan komh ahcun, hi pa hi santlailo ngai mi ah kan ruah men hna hnga, a si nain in an ngeichiah i an hei rum ning le, bia pipa kan hun ceih cang lai ti hi an lungput a hei pical khawh ning, an sining nih a hei pek ning hna zoh ah hin khuaruah har khi an si. An nunzia i ka uar tuk mi hna cu, uah nak an ngeih lo mi le a ho poah aa tluk te in an kan komh khawh mi hi asi.
Laimi le kan pawngkam um mi India hrawng kawl hrawng miphun hna tam deuh khi si uh sih law cu, kan fimthiamnak le kan rumnak hi mi nih an kan thei sual lai lo ti phan ah kan thilhruk in le kan umtu hawiherh in kan langh ter hawi hnga. Hlan ah kawlram University cu chim lo, vawleicung ramdang i sianginn kai te hna khi ka ruah nak nih a rak phan lo na in zei tin dah ka kai khawh ve te hnga ti hi saduhthah nak ka rak ngei zungzal. Kawlram sianginn kai cu chim hlah, ramdang sianginn hun kai ding ah hin cun ka mithlam ah ka hei suai hmanh ah khin ka hna a ngam kho tuk i, ka ruah nak hmanh khin uah nak khi ka ngei dengmang tluk khi asi. A si nain, Pathian dawtnak thawng in vawleicung i sianginn ttha bik ah ruah ve mi the University of Toronto ah M.A ka rak kai ve tik ah vawleicung i mi minthang le mi fimthiam hna he kaa rak i komh hnu, ka hawi le he classroom i bia kan i ruah mi hna ka zoh, ca an rel mi le ca an ttial mi hna ka hei tuak hnu ah, maw ka thin mah tluk lawmam hin maw kan rak niam rih ti mi le miphundang hna an ruah nak a san tuk ning ka hmuh ah hin ka ning tu a zak i mi sin ah bia ka chim ah hin zei ka si lo zia hi kaa thei i toidawrnak nun hi tamtuk a ka pek.
Miphundang si ning le umtuning hi kan rak theih lo tuk caah le, kan mah cangai khawr bang kan khua le kan ram ah sinak tlawmpal te kan ngeih mi hna hi zei a si bik ah kan rak i rel tawn mi hna hi kei mah pumpak in ka hun tawn tik le ka hmuh tik ah hin ka ning tu a zak i, zapi hmai zong ah hlan ban tuk in cattial in biachim te hna hi ka ttih deuhdeuh tu khi asi. Ka rak hngalh lo tuk ning le kan sining lo in zei si bik ah kan rak i ruah sual mi te hna ka hmuh ah hin ka lung tu a ttha lo. Kawlram sining le vawleicung sining kan hun tep ve tik ah uah cu chim lo, mah le mah zei tin dah kaa toidawrh hnga ti mi ruahnak tu nih a ka ciah tik ah hin tam tuk kawlram ka um lio i ka ruahnak kha a ka thlen. Um, thilttha tuk asi ka ti.
Laimi/Chin mi unau hna, kan sawm duh mi hna cu hihi asi. Kan sining lo leng in uah nak le ruamkai nak lungput hi ngei hlah uh sih. Laimi nih kan fim kan ti mi le kan ngei kan ti mi hawi hna cu, a tu kan sining te in kan chim ahcun, miphundang hmai ah chuah pi ngam ding a ho hmanh kan um rih lo. Cu caah, kan um nak khua kip le ramkip ah zei a si bik ti phun phai in maw uah nak le ruamkai nak he um sual lai uh cih. Ttha te in i ralring hna uh sih.
America ram a phan bal lo mi nih America ram i khuzsak te hna hei nautat phunphai zong hmang hlah uh sih. Ramchung um mi nih ramlengum mi hna cu tiah zei rel lo phun in um hin hna hlah uh. Ramleng um mi zong nih ramchungum mi tham cu tiah order pek phun hmang ve hlah uh sih. Tawidawrnak lungput tu ngei hna uh sih. Laimi nih kan fim e kan rum e kan ti mi hawi hna cu a zei tak hmanh kan si rih hna lo dakaw. Kan niam tuk rih. Kan lungput hrim nih a langh ter. Peng le tlang ruang ah kan hei buai rih ning le, kan mah sining cio i mah pum hmanh aa cawm kho rih lo mi nih kan hei i uah cio ning hna ruat tuah uh. Zei hi kan si ri lo dakaw.. Cucaah, Forum i ca kan ttial tik ah si seh, nuhmei nu hmai ah bia kan chim ah si seh, toidawrnak lungput tu ngei hna uh sih. Kan mah le kan mah bochannak lungput ngei fawn hna uh sih.
Kan lungput le kan sining kan i thlen lo ahcun zei tik hmanh ah kan mah zong kan tthangcho lai lo, kan khua le ram zong a tthang cho lai lo i, kan ram tthanchonak ca zong ah rian kan ttuan kho hna lai lo. Cu caah, Pathian nih lam a kan hruai i miphundang nih ttih zah awk tlak in sianginn kai nak te hna caanttha kan ngeih ah si seh, thil ti khawh nak a kan pek ah si seh, ruamkai nak le pawrhlawhtnak ah hmang hrim hlah uh sih. Na sang deuhdeuh, mitang ah aa dawr kho deuhdeuh ding si nak tu kha i tim zungzal.
Kan miphun a dam nak ding le kan miphun kar lak ah dawtnak a len i tthanchonak a um nak ding ahcun kan lungput le kan sining kan i thlen a herh ti ka ruah ruang ah laimi sining zong ka tep hnu le miphundang sining zong ka tep hnu ah hi bia hi vawleicung kan Chin miphun nih theih ding ah ka rak ttial mi asi.
Upatnak he,
Salai Za Ceu Lian
Note: Hi capar cu Salai Za Ceu Lian nih Larforum ah May 31, 2013 ah a tialmi a si.
Dear Dawtmi Chin miphun hawi hna,
Miphunpi pakhat le rampi pakhat a tthanchonak ding ah hin lungput aa thlen i fimthiamnak in kan tthancho lawng ah kan ram le kan miphun hi a tthang cho ve lai ti hi cu el awk ttha lo asi. Cu ruangahcun, America ram i an upat bik mi Presidents lak ah aa tel ve mi John F. Kennedy nih America ram mipi hna sin ah bia a rak cah mi hna lak ah a tu chun tiang roling biattha a rak chimh mi hna cu, "America ram nih zei dah a ka tthat hnemh lai ti mi kha nangmah le nangmah i hal lo in or ruat lo in, nangmah tu nih America ram caah zeidah ka tthat hnemh khawh hnga ti tu hi ruat deuh" ti mi bia a rak chim mi nih America mipi lungput a thlen hna i, a tu chun ni tiang ah America miphun pawl nih an ruahnak ah a um mi cu mi bochan nak lungput si lo in mah le mah i bochannak lungput tu hi a lut. Mah le mah i bochannak lungput a um hnu cun, kan pawcawmnak le khuasak tintuk nak ah kan mah kan i bochan pin ah, midang nih bawmh cu kan duh ti lo i kan mah tu nih midang bawmhchanh tu kha kan i ruahchhanh deuh. Laimi zong kutke tlamtling Pathian nih a kan pek ve i, ziah kan miphun le ram tthachonak caah kan mah miphun i bochan lo in miphundang kan i bochan peng hnga, u le nau hna?
A cung i ka langh ter ban tuk in, kan mah Chin miphun zong nih kan ram le kan miphun a tthanchonak ding ahcun zei dang nak in a biapi bik mi cu kan thinlungput kan i thlen hi asi. Kan mah le kan mah kan i bochan a hau. Refugee dir hmun in ramkip kan phan hna i, an ram ah khuasa ding in a kan cohlang tu ram hna nih an kan zohkhenh ning a ttha i kan i lunghmuih ngai hna. A si nain, kei nih cun, a dam ko mi le kutke tlamtling a ngei ko mi le an mah ban tuk in rianttuankhawh nak thazang le fimthiamnak a ngei ko mi nih cun, mi ramdang cozah nih bawmhnak kan ngah mi te hna uanthlar ngai in kan um hi cu ka duh lo tuk mi le ka uar lo tuk mi lungput asi. Mi nih bawmh chawm mi dirhmun kan um lio ah, kan chungkhar zohkhenh cu chim lo, zei din dah a harsa mi kan chungkhat le kan Chinram cu kan bawmh khawh ti hnga? U le nau hna, kan miphun nih mah kutke te in aa dir kamh kho mi kan si nak le kan mah le kan mah kan i bochan ding hi biatak te in kan lungput ah ngei hram hna uh sih ti hi biacah kan duh hna.
Laimi kan sining ka zoh tik ah hin kan mah sining ai in aa san ter ngai mi le aa uah ngai mi tampi kan um. Kan cawn mi a tlawm ruang le kan hmuh mi a tlawm ruang ah miphundang sining hi kan uar hlei tuk hna a si i, kan mah miphun cung lila ah kan i uah hi a si hnga maw ti hna hi ka ruat ngai tawn. A tu chun ni tiang ahcun, Pathian dawtnak in kan laimi sin kaa kawmh lawng si lo hin, miphundang English (Mirang pawl) le miphundang deuh he zong hin kaa kawm ngaingai. An sining hi ka zoh ve hna. Kan hawi le chung ah hin Ph.D thah cawk lo zong an um, vawleicung ngeihchiah chawva lei in mirum le millions in a ngei mi hna zong an um. A si nain, an thilhruk le an nunzia le an hawiherh ka zoh hna ah hin mi uah le miruam kai hi an um lo ti awk tluk khi an si. Zeitluk mirum le millionare hmanh nih Jean bawngbi chia te he an hei um i an hei kan komh ahcun, hi pa hi santlailo ngai mi ah kan ruah men hna hnga, a si nain in an ngeichiah i an hei rum ning le, bia pipa kan hun ceih cang lai ti hi an lungput a hei pical khawh ning, an sining nih a hei pek ning hna zoh ah hin khuaruah har khi an si. An nunzia i ka uar tuk mi hna cu, uah nak an ngeih lo mi le a ho poah aa tluk te in an kan komh khawh mi hi asi.
Laimi le kan pawngkam um mi India hrawng kawl hrawng miphun hna tam deuh khi si uh sih law cu, kan fimthiamnak le kan rumnak hi mi nih an kan thei sual lai lo ti phan ah kan thilhruk in le kan umtu hawiherh in kan langh ter hawi hnga. Hlan ah kawlram University cu chim lo, vawleicung ramdang i sianginn kai te hna khi ka ruah nak nih a rak phan lo na in zei tin dah ka kai khawh ve te hnga ti hi saduhthah nak ka rak ngei zungzal. Kawlram sianginn kai cu chim hlah, ramdang sianginn hun kai ding ah hin cun ka mithlam ah ka hei suai hmanh ah khin ka hna a ngam kho tuk i, ka ruah nak hmanh khin uah nak khi ka ngei dengmang tluk khi asi. A si nain, Pathian dawtnak thawng in vawleicung i sianginn ttha bik ah ruah ve mi the University of Toronto ah M.A ka rak kai ve tik ah vawleicung i mi minthang le mi fimthiam hna he kaa rak i komh hnu, ka hawi le he classroom i bia kan i ruah mi hna ka zoh, ca an rel mi le ca an ttial mi hna ka hei tuak hnu ah, maw ka thin mah tluk lawmam hin maw kan rak niam rih ti mi le miphundang hna an ruah nak a san tuk ning ka hmuh ah hin ka ning tu a zak i mi sin ah bia ka chim ah hin zei ka si lo zia hi kaa thei i toidawrnak nun hi tamtuk a ka pek.
Miphundang si ning le umtuning hi kan rak theih lo tuk caah le, kan mah cangai khawr bang kan khua le kan ram ah sinak tlawmpal te kan ngeih mi hna hi zei a si bik ah kan rak i rel tawn mi hna hi kei mah pumpak in ka hun tawn tik le ka hmuh tik ah hin ka ning tu a zak i, zapi hmai zong ah hlan ban tuk in cattial in biachim te hna hi ka ttih deuhdeuh tu khi asi. Ka rak hngalh lo tuk ning le kan sining lo in zei si bik ah kan rak i ruah sual mi te hna ka hmuh ah hin ka lung tu a ttha lo. Kawlram sining le vawleicung sining kan hun tep ve tik ah uah cu chim lo, mah le mah zei tin dah kaa toidawrh hnga ti mi ruahnak tu nih a ka ciah tik ah hin tam tuk kawlram ka um lio i ka ruahnak kha a ka thlen. Um, thilttha tuk asi ka ti.
Laimi/Chin mi unau hna, kan sawm duh mi hna cu hihi asi. Kan sining lo leng in uah nak le ruamkai nak lungput hi ngei hlah uh sih. Laimi nih kan fim kan ti mi le kan ngei kan ti mi hawi hna cu, a tu kan sining te in kan chim ahcun, miphundang hmai ah chuah pi ngam ding a ho hmanh kan um rih lo. Cu caah, kan um nak khua kip le ramkip ah zei a si bik ti phun phai in maw uah nak le ruamkai nak he um sual lai uh cih. Ttha te in i ralring hna uh sih.
America ram a phan bal lo mi nih America ram i khuzsak te hna hei nautat phunphai zong hmang hlah uh sih. Ramchung um mi nih ramlengum mi hna cu tiah zei rel lo phun in um hin hna hlah uh. Ramleng um mi zong nih ramchungum mi tham cu tiah order pek phun hmang ve hlah uh sih. Tawidawrnak lungput tu ngei hna uh sih. Laimi nih kan fim e kan rum e kan ti mi hawi hna cu a zei tak hmanh kan si rih hna lo dakaw. Kan niam tuk rih. Kan lungput hrim nih a langh ter. Peng le tlang ruang ah kan hei buai rih ning le, kan mah sining cio i mah pum hmanh aa cawm kho rih lo mi nih kan hei i uah cio ning hna ruat tuah uh. Zei hi kan si ri lo dakaw.. Cucaah, Forum i ca kan ttial tik ah si seh, nuhmei nu hmai ah bia kan chim ah si seh, toidawrnak lungput tu ngei hna uh sih. Kan mah le kan mah bochannak lungput ngei fawn hna uh sih.
Kan lungput le kan sining kan i thlen lo ahcun zei tik hmanh ah kan mah zong kan tthangcho lai lo, kan khua le ram zong a tthang cho lai lo i, kan ram tthanchonak ca zong ah rian kan ttuan kho hna lai lo. Cu caah, Pathian nih lam a kan hruai i miphundang nih ttih zah awk tlak in sianginn kai nak te hna caanttha kan ngeih ah si seh, thil ti khawh nak a kan pek ah si seh, ruamkai nak le pawrhlawhtnak ah hmang hrim hlah uh sih. Na sang deuhdeuh, mitang ah aa dawr kho deuhdeuh ding si nak tu kha i tim zungzal.
Kan miphun a dam nak ding le kan miphun kar lak ah dawtnak a len i tthanchonak a um nak ding ahcun kan lungput le kan sining kan i thlen a herh ti ka ruah ruang ah laimi sining zong ka tep hnu le miphundang sining zong ka tep hnu ah hi bia hi vawleicung kan Chin miphun nih theih ding ah ka rak ttial mi asi.
Upatnak he,
Salai Za Ceu Lian
Note: Hi capar cu Salai Za Ceu Lian nih Larforum ah May 31, 2013 ah a tialmi a si.